قم- نویسنده کتاب «خانه‌های تاریخی قم» با تاکید بر اینکه ما باید درباره قم پژوهش کنیم و این شهر موضوعات بکر بسیاری دارد که پژوهشگران می‌توانند سال‌ها روی آن کار کنند، بیان کرد: تاریخ و هنر قم زیر سایه مسائل دیگر قرار گرفته است.
سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «خانه‌های تاریخی قم» در آیین انتخاب کتاب سال معماری معاصر ایران در بخش مستندنگاری تقدیر شد؛ موفقیتی که نویسنده آن سوسن بیات عضو عضو هیئت علمی دانشگاه شهاب دانش قم از همان آغاز گفت‌وگو، باور نکردنی توصیف کرد و گفت: فکر نمی‌کردیم در میان کتاب‌های متعدد، اثری درباره قم دیده شود. همین موضوع برای ما ارزش دوچندان دارد.
وی در ادامه با تأکید بر دشواری‌های مسیر پژوهش و نگارش، از علاقه شخصی‌اش به تاریخ معماری قم و لزوم توجه جامعه به میراث فرهنگی این شهر سخن گفت.
ایده نگارش و چالش‌های مستندسازی ایده این کتاب به سال‌هایی برمی‌گردد که نویسنده درس «برداشت از بناهای تاریخی» را در دانشگاه تدریس می‌کرد. در آن دوره، دانشجویان می‌آموختند چگونه بناهای تاریخی را مستندنگاری کنند، نقشه بکشند و اگر امکان داشت از ساکنان قدیمی اطلاعات شفاهی و عکس‌های تاریخی به دست آورند.
به گفته بیات، در آن سال‌ها مطالعات تاریخ معماری قم بسیار محدود بود و هر داده‌ای که جمع‌آوری می‌شد بکر و ارزشمند محسوب می‌شد. همین سبب شد پس از چند سال تصمیم بگیرند این اطلاعات را سامان دهند و به کتاب تبدیل کنند اما مسیر پژوهش آسان نبود. بسیاری از خانه‌ها در معرض خطر و تخریب قرار داشتند؛ حتی یکی دو خانه پیش از چاپ کتاب به‌طور کامل از بین رفتند.
نویسنده در این‌باره افزود: حداقل کاری که از دست ما برمی‌آمد این بود که اسناد و نقشه‌ها را حفظ کنیم. با این حال، چون بخشی از داده‌ها توسط دانشجویان گردآوری شده بود، لازم بود اصلاح و بازبینی زیادی انجام شود. برخی خانه‌ها نیز به دلیل مخالفت مالکان قابل دسترسی نبودند.
وی ادامه داد: خیلی از ساکنان سخت‌شان بود اجازه ورود بدهند؛ برخی می‌ترسیدند ما از طرف میراث فرهنگی آمده باشیم که خانه را مصادره کنیم. حتی در مواردی ساکنان اتباع بودند و به ما اعتماد نمی‌کردند. به همین دلیل ناچار شدیم اطلاعات بعضی خانه‌ها را از میراث فرهنگی بگیریم.
این استاد دانشگاه به «خانه سلامت» که در کتاب معرفی شده اما اکنون وجود خارجی ندارد، اشاره کرد و گفت: صاحب‌خانه، با وجود ثبت در میراث فرهنگی، آن را تخریب کرده بود به امید ساخت‌وساز جدید، اما نه میراث اجازه داد و نه شهرداری. امروز تنها اسناد و نقشه‌هایش باقی مانده است.
نویسنده اعتقاد دارد؛ اهمیت آثار تاریخی در همینجاست و ادامه داد: هر چیزی که ما را به گذشته وصل کند، به ما احساس تعلق می‌دهد. این تعلق خاطر است که ما را وادار می‌کند بیشتر مراقب شهر، رفتار و فرهنگ‌مان باشیم. رابطه مستقیمی میان میراث تاریخی و اتفاقات اجتماعی امروز وجود دارد.
در بخش دیگری از این گفت‌وگو به اهمیت اجتماعی و چشم‌انداز آینده و نگاه هیئت داوران جایزه بر اهمیت همین نگاه اشاره شد. نویسنده گفت: داوران می‌خواستند با تقدیر از این کتاب، پژوهشگران را تشویق کنند که پیش از نابودی بناها و وقایع، اسنادشان را گردآوری کنند. ما میراث‌دار گذشته‌ایم و باید آن را برای آیندگان حفظ کنیم.
به گفته وی، استقبال مردم از کتاب نشان داد که انتشار چنین آثاری می‌تواند مخاطب عام را هم درگیر کند.
بیات یادآور شد: مردم عادی کتاب را خیلی دوست داشتند. مقاله‌های دانشگاهی اغلب خوانندگان محدودی دارند، اما کتاب وارد خانه‌ها می‌شود و اثرگذاری اجتماعی بیشتری دارد.
وی البته به دشواری‌های چاپ هم اشاره کرد و گفت: الان هزینه کاغذ بسیار بالاست، اما کتاب همچنان اگر حمایت شود، ماندگار است و می‌تواند نقش مهمی در فرهنگ عمومی داشته باشد.
این پژوهشگر یکی از ارزش‌های اصلی این جایزه را دیده‌شدن قم دانست و تاکید کرد: قم همیشه تاریخ و هنر داشته اما زیر سایه مسائل دیگر قرار گرفته است. ما احساس می‌کنیم یک مسئولیت اجتماعی داریم؛ باید درباره قم پژوهش کنیم. این شهر موضوعات بکر بسیاری دارد که پژوهشگران می‌توانند سال‌ها روی آن کار کنند.
نویسنده کتاب «خانه‌های تاریخی قم» درباره ویژگی‌های خاص خانه‌های تاریخی قم بیان کرد: به دلیل سطح بالای آب‌های زیرزمینی، زیرزمین‌ها در قم عمیق نیستند و همین باعث می‌شود به‌طور طبیعی خنک باشند؛ بی‌آنکه نیاز به بادگیرهای بلند مثل یزد یا کاشان باشد. معمولاً در قم نیم‌طبقه پایین می‌رویم و وارد زیرزمین می‌شویم. این یکی از تفاوت‌های مهم معماری قم است. با وجود این، وضعیت خانه‌ها متفاوت است. برخی مرمت شده یا تغییر کاربری یافته‌اند، اما بناهای شاخصی مانند خانه‌های شاکری و توکلی همچنان متروکه‌اند و شرایط مناسبی ندارند. در کتاب تنها ۲۳ خانه معرفی شده، در حالی که تعداد واقعی بسیار بیشتر است.
این علاقه‌مند به تاریخ معماری قم در ادامه از پروژه‌های تازه خود خبر داد و اضافه کرد: پس از کتاب‌خانه‌ها، مستندنگاری آب‌انبارهای شهر را آغاز کردم که اکنون در مراحل پایانی است. اگر حمایت کافی وجود داشته باشد، منتشرش می‌کنیم؛ در غیر این صورت شاید به چاپ محدود یا نسخه الکترونیک بسنده کنیم.
بیات در همین زمینه یادآور شد: حتی آمار دقیقی از بناهای تاریخی قم نداریم. کسی نمی‌تواند بگوید چند حمام تاریخی یا چند آب‌انبار باقی مانده است. همین هفته پیش متوجه شدم آب‌انبار دیگری وجود دارد که تا آن زمان حتی اسمش را هم نشنیده بودم. قم به این لحاظ بسیار بکر است و باید برایش وقت بگذاریم.
وی خطاب به نسل جوان تصریح کرد: اگر جوانان با دید تازه‌ای به شهرشان نگاه کنند، هر مسجد، آب‌انبار یا حمام می‌تواند موضوع یک پژوهش باشد. ما هم دست یاری دراز می‌کنیم و از همه علاقه‌مندان دعوت می‌کنیم همراه شوند. پژوهش درباره قم نه‌تنها هویت شهری را تقویت می‌کند، بلکه حال خود مردم را با شهرشان بهتر می‌سازد.
