تفسیر ایت الکرسی

کتاب "رساله تفسیر آیت الکرسی" نوشته فخرالدین محمد بن حسین حسینی استرآبادی (از دانشمندان شیعه قرن دهم هجری) است که توسط رضا جاللی لیقوان تصحیح و تحقیق شده و توسط انتشارات سبط النبی(ص) در سال 1397 به چاپ رسیده است.

در ادامه، خلاصه‌ای جامع از محتوای اصلی این کتاب ارائه می‌شود:

معرفی کلی اثر

این کتاب، تفسیری فلسفی، کلامی و عرفانی بر آیه الکرسی (آیه 255 سوره بقره) است که به زبان فارسی روان نگاشته شده است. مؤلف، از شاگردان امیر غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی بوده و این رساله را به نام سلطان شاه طهماسب صفوی تألیف کرده است.

ساختار و محتوای اصلی کتاب

1. مقدمه مصحح و تقریظ‌ها

• شامل تقریظ‌هایی از علما و اساتیدی چون آیت‌الله احمد بهشتی، دکتر ابراهیم نونی و حجةالاسلام وحید واحدجوان است.

• این بخش بر اهمیت احیای آثار گذشتگان و ارزش تفسیر حاضر تأکید دارد.

2. بررسی کلیات آیه الکرسی

• معناشناسی و کاربرد اصطلاح: توضیح می‌دهد که چرا این آیه خاص به "آیه الکرسی" معروف شده و دلایل محدود بودن آن به یک آیه (و نه سه آیه) را با استناد به روایات و قرائن ذکر می‌کند.

• فضیلت و آثار قرائت: به نقل روایات فراوانی از پیامبر(ص) و ائمه(ع) درباره فضیلت، برکات و آثار دنیوی و اخروی خواندن این آیه می‌پردازد (مانند حفظ از بلاها، امنیت تا نماز بعدی، آسان شدن مرگ و...).

• معرفی تفاسیر مستقل آیه الکرسی: فهرستی از مفسران و آثاری که به طور مستقل به تفسیر این آیه پرداخته‌اند را ارائه می‌دهد.

3. زندگی‌نامه و آثار مؤلف

• زندگینامه فخرالدین حسینی استرآبادی، اساتید (به ویژه میرقیاث‌الدین منصور دشتکی)، شاگردان (مانند میرداماد) و فهرست 18 اثر باقی‌مانده از او (اغلب به صورت خطی) آورده شده است.

4. محتوای تفسیر و مباحث محوری
مؤلف با رویکردی عقلی و فلسفی، به تفسیر عبارات آیه الکرسی می‌پردازد و ده اصل کلامی زیر را از این آیه استخراج می‌کند:

1. وجود واجب الوجود

2. وحدت واجب الوجود

3. حیات واجب الوجود

4. وجوب ذاتی واجب الوجود

5. قادر و مختار بودن خداوند

6. تنزیه خدا از جسمیت، مکان، تغییر و سستی

7. فاعل و موجد بودن خدا برای سایر موجودات

8. اثبات شفاعت به اذن خدا

9. علم خدا به کلیات و جزئیات

10. عجز اوهام از ادراک ذات الهی

5. مباحث تفصیلی ذیل عبارات آیه
کتاب به تفصیل به تحلیل این عبارات می‌پردازد:

• لفظ «الله»: بحث مفصلی درباره معناشناسی، ریشه لغوی، علم یا اسم جنس بودن این لفظ و دیدگاه‌های مختلف (مثل زمخشری، فخر رازی، سید فضل الله استرآبادی).

• «لا إله إلا هو»: استدلال بر توحید ذاتی و نقد ادله دیگر.

• صفات «الحی» و «القیوم»: تعریف این صفات، دیدگاه متکلمان و فلاسفه، و ردّ نظریه دهریه (که علم خدا به ذاتش را انکار می‌کردند).

• قادر و مختار بودن خدا: مقایسه دیدگاه متکلمان (صحیح الفعل و الترک بودن) با فلاسفه (فعل با اراده و ترک همیشه محقق نمی‌شود) و نقد دیدگاه فلاسفه.

• «اسم اعظم»: بررسی نظرات مختلف درباره اینکه اسم اعظم "حی قیوم" یا "الله" است یا اسمی که در حالت اضطرار خوانده می‌شود.

• «لا تأخذه سنة ولا نوم»: توضیح معنای "سنه" و "نوم" و دلیل امتناع آنها بر خدا (به دلیل منزه بودن از جسمیت). همچنین پاسخ به این اشکال که چرا نفی "سنه" مقدم بر نفی "نوم" آمده است.

• «له ما فی السموات و ما فی الأرض»: اثبات مالکیت و فاعلیت مطلق خدا و استنباط متکلم بودن خدا از این عبارت.

• «من ذا الذی یشفع عنده إلا بإذنه»: تبیین مسأله شفاعت، شرایط آن (اذن خدا) و ردّ نظر معتزله (که منکر شفاعت برای اهل کبیره هستند). همچنین اثبات معاد جسمانی از این آیه.

• «یعلم ما بین أیدیهم...»: اثبات علم مطلق خدا به کلیات و جزئیات و ردّ نظر فلاسفه که علم خدا به جزئیات را تنها از طریق علل کلی می‌دانند.

• «ولا یؤده حفظهما...»: تأکید بر عظمت خدا و عدم احاطه موجودات بر ذات و صفات او.

6. روش تفسیری و شخصیت‌های مورد استناد
مؤلف در این تفسیر از اندیشمندان و عالمان بزرگی مانند خواجه نصیرالدین طوسی، صدرالدین دشتکی، کمال‌الدین اردبیلی، شیخ ابوالبرکات استرآبادی، شهید ثانی و استادش غیاث‌الدین منصور دشتکی بسیار نقل قول و با آنان گفت‌وگو و مناقشه می‌کند.

7. وضعیت نسخه‌ها و روش تصحیح
مصحح از هشت نسخه خطی برای تصحیح استفاده کرده و قدیمی‌ترین آنها (نسخه کتابخانه مجلس) که مربوط به قرن دهم و نزدیک به زمان مؤلف است را به عنوان نسخه اساس قرار داده است.

ویژگی‌های بارز این تفسیر

• رویکرد عقلی و فلسفی: تحلیل مفاهیم آیه با استدلال‌های فلسفی و کلامی.

• مناقشات علمی: تعامل عمیق با آرای فلاسفه و متکلمان و نقد آنها.

• جامعیت: پوشش تقریباً تمامی مباحث مهم کلامی و عرفانی مرتبط با توحید در یک آیه.

• زبان روان فارسی: با وجود مباحث سنگین، به زبان فارسی روان و قابل فهم نوشته شده است.

• تحقیق و تصحیح علمی: مبتنی بر چندین نسخه خطی و دارای مقدمه و تعلیقات مفید.

این کتاب، منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به تفسیر فلسفی-کلامی قرآن، به ویژه پژوهشگران حوزه توحید و معارف قرآنی محسوب می‌شود.